بازخوانی شهر خوی در دوره صفوی براساس مینیاتور مطراقچی - مرد کوچک

فرانز تاشنر در عین حال تذکر داده است تصاویر بناهای موجود در مینیاتورگونه یک شهر، بیشتر نمادین هستند تا اینکه تصویر دقیق همان بنا باشد (مطراق چی، 1379:77). با همه آنچه که ذکر شد، مینیاتورهای این کتاب، به ویژه مینیاتور شهرها، از نظر نمایش تیپ و ترکیب آن ها و ارائه نمونه های معماری و آنالیز فرایند و تاریخ معماری منطقه، دارای ارزش فراوان هستند.

در مینیاتور مطراقچی در سمت شمالی شهر (سمت راست نگاره) یک باغ ترسیم شده است، بعلاوه رودخانه ای از شمال به جنوب در جریان است که بازار نیز در همان راستا قابل تشخیص است، در این مینیاتور در داخل یک باغ بزرگ در شمال شهر یک گنبد مجلل، عمارت ها و مناره های ساخته شده از جمجمه حیوانات شکار شده از طریق شاه، قابل مشاهده است (Alemi, 2006:64).

آنالیز اولیه مینیاتور شهر خوی نشان دهنده آن است که جهت آن غربی- شرقی (کمی مایل به شمال غربی- شمال شرقی) و نگاه نصوح در ترسیم آن رو به غرب (مایل به شمال غربی) بوده است.

شواهد تصویری و اسناد تاریخی مؤید آن است که گنبد مجلل موجود در نگاره مطراق چی مربوط به بنای آرامگاه شمس تبریزی است که در جلوی آن کله منارهای سه گانه به وضوح قابل مشاهده است.

این گنبد با کاشی های سبزرنگ با زمینه زرد تزئین شده، پاراسته آن به طرف داخل متمایل و به صورت آوگون یا وارونه درآمده، حد فاصل بین پایه و خود گنبد که به عنوان فضایی برای تزئینات کاربندی مورد استفاده قرار گرفته قرینه ای بر استفاده از دیسک یا گردنی بلند بین آهیانه و پوسته بیرونی آن است، در بالای گنبد، علمی با گُوی انتهایی گلابی شکل به رنگ طلایی دیده می گردد، ارتفاع بلند آرامگاه نیز از ویژگی های معماری دوره ایلخانی محسوب می گردد.

مُجمل فصیحی خوافی (845 ه. ق) از قدیمی ترین منابعی است که در ذکر حوادث سال های 672 و 698 ه. ق به مدفن شمس تبریزی در خوی اشاره نموده است، این موضوع قرینه ای بر اقامت و رحلت شمس تبریزی در خوی بعد از جدا شدن از مولانا در سال 645 ه. ق است، مرگ او مرگ درویشی گمنام نبوده بلکه با طول اقامت در آن شهر چنان احترام و اعتباری یافته بود که آرامگاه شایسته ای بر سر خاکش افراشته اند که تا قرن ها بعد هم زیارتگاه بوده است، به طوری که فریدون بیگ در منشاه السلاطین خود اشاره می نماید که سلطان سلیمان قانونی در بازگشت از تبریز در تابستان سال 942 ه. ق به زیارت مزار شریف حضرت شمس تبریزی در خوی مشرف شده است (ریاحی، 1378.528-529).

از مرکز قلعه به سمت چپ، کاخ زمستانی شاه اسماعیل صفوی موسوم به دولت خانه واقع شده است که پیرامون آن دیواری به شکل شش ضلعی شبیه کوشک ترسیم شده است، در واقع میدان شاهی و مناره های سه گانه در جلوی دروازه غربی این کاخ (اندکی مایل به شمال غربی) قرار گرفته اند، در نگاره مطراق چی دالان سرپوشید شمالی- جنوبی طویل و مستطیل شکلی دیده می گردد که اتصال دهنده کاخ و آرامگاه است.

به نظر می رسد کاربری این دالان راسته بازاری بوده که فعالیت های اجتماعی و مالی مردم در آنجا صورت می گرفته است، شهر خوی در مینیاتور مطراق چی در میان بارویی مستطیل شکل با گوشه های محصور شده از طریق برج های مدور کنگره دار و ورودی های بدون دروازه در بالا و پایین ضلع های شمالی و جنوبی نمایان است که ورودی های مهم شهر از نظر مطراق چی بوده اند.

در سمت چپ کاخ زمستانی شاه اسماعیل در نزدیکی دیوار جنوبی قلعه، بنایی همراه با مناره ای دیده می گردد که نشان دهنده یک بنای مذهبی (احتمالاً بنای امام زاده سیدبهلول) است.

قلعه خوی

طرح قلعه تازه خوی که در سال 1223 ه. ق از طریق یکی از افسران مهندس فرانسوی هیئت ژنرال گاردان تهیه شده بود چندسال بعد با مباشرت میرزاباقر مهندس احداث شد و تکمیل آن تا سال 1229 ه. ق ادامه داشت.

بعد از اشغال خوی از طریق سپاهیان روس در انتها دور دوم جنگ ها نقشه خوی و حومه در پاییز 1243ه. ق/ 1828 م به دست دو تن از افسران مهندس روس به نام های کولوکف و یائی شنیکف با هدف های نظامی ترسیم شد (ریاحی، 1378:603).

آنالیز نقشه های توسعه تاریخی شهر خوی از دوره های صفوی تا قاجار نشان می دهد که محدوده قلعه شهر خوی در دوره شاه اسماعیل در بیرون قلعه دوره قاجار و در سمت غرب آن بوده و مجموعه باغ سلطنتی آن نیز در سمت شرق قلعه دوره صفوی قرار گرفته است که در مکان یابی، این جزئیات با مینیاتور مطراق چی مطابقت دارد، بعلاوه جانمایی محدوده قلعه خوی در دوره صفوی و مجموعه باغ سلطنتی شاه اسماعیل روی نقشه کنونی شهر خوی در مطالعات اخیر از روی مینیاتور مطراق چی نشان داده شده است.

* گزارش رضا بایرام زاده، کارشناس ارشد تاریخ هنر ایران باستان